АСТАНА — Қозоғистон замонавий рақамли инфратузилмани янгилаш ва илғор кузатув тизимини яратиш режасини жадал амалга оширар экан, фаол Санжар Боқаев бу тизим оддий фуқаролар учун нима англатишини шахсан ҳис этди.
Июн ойида Олмаота аэропортига етиб келганидан сўнг, собиқ давлат хизматчиси ва ҳозирги сиёсий блогер Боқаев полиция томонидан тўхтатилди. У маҳаллий ишлаб чиқилган TargetEYE деб номланган сунъий интеллект орқали юзни таниш тизими ёрдамида “фуқаролик фаоли” сифатида маълумотлар базасида аниқланган эди.Боқаев полиция билан бўлган мулоқотнинг бир қисмини телефонига ёзиб олганини айтди. Унинг сўзларига кўра, полиция ходими унга базадаги шахсий профилини кўрсатган — у ерда биометрик маълумотлар таққосламаси ва шахсий маълумотлари ҳам бўлган. Шундан сўнг ундан полиция бўлимига бориш талаб қилинган.
У аэропортда қисқа вақтга ушлангандан сўнг озод қилинди. Кейинчалик Боқаев интернетда видеоёзувни жойлаштириб, ҳукумат фаолларни кузатиш учун илғор технологиялардан фойдаланаётганини айтди.
Қозоғистон Ички ишлар вазирлиги Боқаев маълумотлар базасига бошқа шахсга ўхшашлиги сабабли хато билан киритилганини маълум қилди. Ички ишлар вазири Ержан Саденов эса ҳукумат фаоллар рўйхатини тузмаётганини таъкидлаб, “технология ҳам хатога йўл қўйиши мумкин”, — деди.
«Видеода ҳаммаси аниқ кўриниб турибди: суратим, исмим, отамнинг исми — ҳаммаси бор. Ва мен ‘фуқаролик фаоли’ деб белгилаб қўйилганман. Бошқа ким бўлиши мумкин?» — деди Санжар Боқаев Озодликка. «Бундан ташқари, маълумотлар базасига Ички ишлар вазирлигининг экстремизмга қарши кураш бошқармаси томонидан киритилгани кўрсатилган. Ҳатто маълумотни киритган ходимнинг фамилияси ҳам ёзилган. Шунга қарамай, улар бу базадагиси мен эмас, деб инкор қилмоқда».
Боқаев ва бошқа фаоллар учун бу воқеа ҳукуматнинг рақамлаштириш сиёсати қандай ҳолатларга олиб келиши мумкинлигининг яққол намунасига айланди. Юзни таниш дастурлари билан жиҳозланган ўн минглаб кузатув камералари, ягона рақамли идентификация тизими ва сунъий интеллект соҳасига катта сармоя йўналтириш орқали ҳукумат 2022 йил январь воқеалари — оммавий намойишлар ва қонли тартибсизликларнинг такрорланишидан сақланишни кўзламоқда.Бу борадаги асосий хавотирлардан бири — Қозоғистоннинг рақамли стратегияси учун зарур бўлган технология ва ускуналар асосан Хитойдан келаётганидир. Хитойда ишлаб чиқарилган маълумот серверлари, телекоммуникация жиҳозлари, микрочиплар ва кузатув камералари Қозоғистоннинг “рақамли жамият” дастурининг асосига айланди. Сентябрда президент Қосим-Жомарт Тоқаев янги сунъий интеллект вазирлигини тузиш ҳақида эълон қилгач, бу жараён янада жадаллашди.
Мутаҳассислар Озодликка таъкидлашича, бу ҳолат фақат Қозоғистоннинг технология соҳасида Хитой компанияларига қарам бўлиб қолиш хавфини эмас, балки мамлакатда Хитойдагига ўхшаш оммавий назорат ва цензура моделини қабул қилиш эҳтимолини ҳам кучайтиради. У ерда фуқаролик эркинликлари ва шахсий махфийлик давлат хавфсизлиги манфаатларига бўйсундирилган.
«Хитой — на сиёсий, на ижтимоий жиҳатдан демократияда технологиядан фойдаланиш учун намуна эмас», — деди рақамли ҳуқуқлар бўйича мутахассис, Қозоғистонда бир неча фуқаролик ташкилотларида фаолият юритган Дана Маликова Озодликка. «Хитойнинг технологияси илғор, аммо асосий масала — бу технологиялар Қозоғистонда қандай қўлланилишидадир».
2022 йил январь ойида ҳукуматга қарши намойишлар бўлиб ўтган Олмаота марказий майдонида ҳарбийлар кўринмоқда.
Маҳаллий кузатув тизими
Президент Қосим-Жомарт Тоқаев Қозоғистонни уч йил ичида “тўлиқ рақамли давлат”га айлантиришни мақсад қилган. Бу стратегиянинг асосий йўналиши — маҳаллий технология компанияларини ривожлантириш орқали мамлакатни минтақавий техноплатформага айлантириш.
2019 йилда ташкил этилган Target AI компанияси яратган TargetEYE тизими ҳозирда мамлакатнинг саккиз вилоятида полиция ва назорат органларига интеграция қилинган. Бу тизим юз минглаб камералардан олинаётган маълумотлар асосида юзни таниш ва тезкор жавоб чораларини амалга ошириш имконини беради.
Алмати шаҳрида камида 128 минг, Атирау ва Павлодар вилоятларида эса ўн минглаб камералар тизимга уланган. Улар асосан давлат дастурларига тегишли бўлиб, сунъий интеллект орқали ишлайди.
Бошқа маҳаллий лойиҳалар — Smart Aqkol ва Sergek ҳам “ақлли шаҳар” тизими доирасида фойдаланилмоқда. Ҳукумат бу орқали хавфсизликни оширишни айтмоқда, аммо фаоллар йиғилаётган биометрик маълумотлар суиистеъмол қилиниши мумкинлигидан хавотирда.
Ички ишлар вазирлиги маълумотларга кўра, камералар интернетга уланмаган ва ёпиқ контурда ишлайди. Аммо ҳукумат бу тизимларнинг миқёси ва маълумотлардан фойдаланиш тартиби ҳақида тўлиқ маълумот бермаётгани шаффофлик бўйича саволлар туғдирмоқда.
Қозоғистон Хитой моделини танламоқчими?
Президент Тоқаев кузатув тизимини мамлакат хавфсизлиги учун муҳим восита сифатида кўрмоқда. 2022 йил январь воқеаларидан сўнг у шаҳарларда камералар сонини кўпайтиришни “жамоат хавфсизлиги чораси” деб атаган.
Хитой моделини очиқча қабул қилиш нияти айтилмаган бўлса-да, Тоқаев Hikvision ва Dahua каби хитойлик камера ишлаб чиқарувчиларни мақтаган. Ушбу компаниялар Қозоғистонда кенг қўлланилмоқда, гарчи улар АҚШ томонидан Шинжондаги мусулмон озчиликларга қарши таъқибда иштирок этгани учун санкцияга учраган бўлса ҳам.
Сентябрда сизниб чиққан Geedge Networks ҳужжатлари Қозоғистон Хитойдан интернет цензура ва кузатув тизимларини сотиб олаётганини кўрсатди. InterSecLab маълумотича, мамлакат Geedge’нинг “Хитой девори”га ўхшаш цензура тизими учун биринчи хорижий мижоз бўлган.
Миллий хавфсизлик қўмитаси бу бўйича изоҳ бермаган, Сунъий интеллект вазирлиги эса ҳужжатлардаги маълумотларни “асоссиз” деб атаган.
Қозоғистоннинг рақамли келажаги қандай бўлади?
Қозоғистонда Хитойнинг арзон ва илғор технологиялари етакчи рол ўйнаётган бўлса-да, бошқа хорижий компаниялар ҳам бозорга кирмоқда. Мамлакатда Швециянинг Axis Communications, Жанубий Кореянинг Hanwha Vision ускуналари қўлланилаётган бўлиб, пойтахт Астана яқинда БААдаги давлатга қарашли Presight AI компанияси билан 22 мингта янги камера ўрнатиш бўйича шартнома тузди.
Катта шаҳарлардаги кўп қаватли уйлар кириш қисмида Face ID қурилмалари ўрнатилмоқда — фуқаролар калит ўрнига юз биометрикаси орқали киришади. Ҳукумат 2024 йил октябрда барча соҳаларда жорий этиладиган ягона миллий биометрик аутентификация тизимини ишга туширишни, август ойида эса онлайн кредитлар учун биометрик тасдиқни мажбурий қилишни эълон қилган.Лондоннинг Кингс коллежи тадқиқотчиси Оюна Балдакованинг таъкидлашича, маълумотларнинг бундай марказлашуви катта хавф туғдиради — маълумотлар бузилиши, чиқиб кетиши ёки ҳатто сотилиши мумкин. “Вақт ўтиши билан давлат фуқароларни тўлиқ назорат қилиш имконига эга бўлади. Бу текширув ва мувозанат тизими заиф бўлган мамлакатда жиддий муаммо,” — деди у.
Унинг айтишича, Қозоғистонда шаҳарлар билан чекка ҳудудлар ўртасида рақамли тенгсизлик сақланиб турибди. Шу билан бирга, ҳукумат мутахассис муҳандислар етишмаслигидан шикоят қилмоқда ва сунъий интеллект соҳасига кўпроқ хорижий сармоя жалб этишга ҳаракат қилмоқда.
“Давлат тўлиқ рақамли тизимни ҳали ярата олмаган, аммо у ҳануз маълум шахсларни аниқлаб, интернет ва телеком тармоқлари орқали кузатиш қобилиятига эга,” — деди Балдакова.
